Γενετικό πεπρωμένο, απενοχοποιημένος και επικίνδυνος μύθος Ο «άνθρωπος του Βιτρούβιου», το διάσημο σκίτσο του Λεονάρντο ντα Βίντσι, αποτυπώνει την ιδεολογική επανάσταση της Αναγέννησης: Ο νοήμων άνθρωπος με τους ανοιχτούς ορίζοντες είναι το κέντρο του κόσμου, μέτρο όλων των πραγμάτων και των αξιών, κύριος ενός πεπρωμένου που το χτίζει ο ίδιος στη Γη, αντί να το αναζητά στον ουρανό, είτε μέσω της αστρολογίας είτε μέσω της θρησκείας. Με τον Διαφωτισμό, τη δημοκρατική επανάσταση στη Γαλλία και τη βιομηχανική στην Αγγλία, το μεταφυσικό «πεπρωμένο» των Σκοτεινών Χρόνων δίνει τη θέση του σε μια νέα, κοσμική θρησκεία: Την πίστη στη διαρκή πρόοδο, βασισμένη στους δίδυμους πύργους του ανθρωπισμού και του επιστημονισμού. Από τους φιλελεύθερους μέχρι τους σοσιαλιστές, όλα τα μεγάλα ρεύματα της Νεωτερικότητας μοιράζονταν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, την πεποίθηση ότι η βελτίωση του κοινωνικού περιβάλλοντος στο έδαφος των σύγχρονων επιστημονικών επιτευγμάτων είναι το κλειδί για μια καλύτερη, ανθρώπινη «μοίρα». Νέα δεδομένα Τη δεκαετία του ’70, μια νέα τεχνολογική επανάσταση διαμορφώνει εντελώς νέα δεδομένα. Πρόκειται για την τεχνική του ανασυνδυασμού του DNA, που δίνει τη δυνατότητα στους ειδικούς να κατατεμαχίζουν το γενετικό υλικό του τάδε ή δείνα οργανισμού και να εισάγουν θραύσματά του σε άλλους οργανισμούς, φτιάχνοντας σε συνθήκες εργαστηρίου χίμαιρες, υβριδικούς οργανισμούς, περίπου όπως ο μοντέρ κόβει και ράβει σκηνές από κομμάτια του σελιλόιντ, για να φτιάξει μια κινηματογραφική ταινία. Σόγια με γονίδιο εντόμου για να αντέχει στις αρρώστιες, υπερποντίκια με γονίδια ανθρώπου και πάει λέγοντας. Η τομή της Βιοτεχνολογίας δημιούργησε ευνοϊκό περιβάλλον για την επώαση ενός νέου ιδεολογικού ρεύματος, της λεγόμενης Κοινωνιοβιολογίας. Η πατρότητα του όρου ανήκει στον Εντουαρντ Γουίλσον, που τον καθιέρωσε το 1975 με το βιβλίο αναφοράς «Κοινωνιοβιολογία, μια νέα σύνθεση». Ακολούθησε, το 1976, το επίσης πολυσυζητημένο «Εγωιστικό Γονίδιο» του Ρίτσαρντ Ντόκινς. Από την κυρίαρχη ιδεολογία της Νεωτερικότητας, το νέο ρεύμα κράτησε τον επιστημονισμό, αλλά απέρριψε τον δεύτερο πυλώνα της, την πεποίθηση ότι ο άνθρωπος διαμορφώνεται κατά κύριο λόγο από το κοινωνικό περιβάλλον του. Το πεπρωμένο επέστρεφε, αν και όχι με τη μεταφυσική μορφή του Μεσαίωνα, αλλά με την τεχνοκρατική όψη της Γενετικής. Ο Νέος Ανθρωπος, η επαγγελία όλων των ριζοσπαστικά νεωτεριστικών ρευμάτων, θα ήταν προϊόν όχι κοινωνικών ανατροπών, αλλά επιστημονικών εργαστηρίων. Ασφαλώς, το νέο ρεύμα δεν έπεσε από τον ουρανό. Η ίδια η Νεωτερικότητα εξέθρεψε την ευγονική, ένα είδος κοινωνικής μηχανικής για τη βελτίωση των φυσικών και πνευματικών χαρακτηριστικών του ανθρώπινου είδους μέσω της Βιολογίας. Η θεμελίωση της ευγονικής ανήκει στον εξάδελφο του Δαρβίνου, Σερ Φράνσις Γκάλτον, και στους αρχικούς υποστηρικτές του ανήκουν προσωπικότητες όπως ο Μπέρναρ Σο, ο Γκράχαμ Μπελ και ο Αμερικανός πρόεδρος Τίοντορ Γουίλσον, ο οποίος, το 1923, δήλωνε: «Αντιλαμβανόμαστε ότι αποτελεί θεμελιώδες και αναπόδραστο καθήκον του καλού πολίτη, που είναι από καλή γενιά, να μεταβιβάσει το αίμα του στους απογόνους του. Τίποτα δεν μας υποχρεώνει να επιτρέπουμε την αναπαραγωγή ανθρώπων από κακή γενιά. Πρέπει να υποβάλουμε σε στείρωση τους εγκληματίες, να εμποδίσουμε τους διανοητικά αδύνατους να αφήσουν πίσω τους απογόνους». Η ευγονική Πειράματα ευγονικής και πρακτικές όπως η υποχρεωτική στείρωση «προβληματικών» κατηγοριών του πληθυσμού διαδόθηκαν ευρύτατα όχι μόνο στις ΗΠΑ, αλλά και σε Σουηδία και Αυστραλία. Σε αρκετές περιπτώσεις, η ευγονική βρήκε απήχηση και σε ριζοσπαστικά ή και σοσιαλιστικά ρεύματα. Εγινε όμως εντελώς κακόφημη και εξοστρακίστηκε στο περιθώριο με την άνοδο των ναζί και τη χρήση «επιστημονικών» μεθόδων από τον διαβόητο Μέγκελε και τους ομοίους του για τη δημιουργία «καθαρής», Αρειας φυλής. Σήμερα, φαίνεται ότι η πνευματική ατμόσφαιρα της εποχής επιτρέπει την αποενοχοποίηση των θεωριών του «γενετικού πεπρωμένου», που επανέρχονται με τη νέα μορφή της Κοινωνιοβιολογίας. Καθημερινά βομβαρδιζόμαστε από ειδήσεις για την αναζήτηση του γονιδίου της ευφυΐας ή της εγκληματικότητας, της ομοφυλοφιλίας ή της επιθετικότητας. Ο επιστημονικός αντίλογος είναι ισχυρότατος: Το βασικό ρεύμα των επιστημών της ζωής δέχεται ότι η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπινων χαρακτηριστικών καθορίζεται από τη διαρκή αλληλεπίδραση ενός μεταλλασσόμενου γενετικού υλικού και του φυσικού - κοινωνικού περιβάλλοντος. Εχει αρχίσει να αποκωδικοποιείται, από τους ειδικούς, ο ρόλος των λεγόμενων «επιγενετικών παραγόντων» του εξωτερικού περιβάλλοντος, που «κολλάνε» πάνω στο γενετικό υλικό και μπλοκάρουν ή τροποποιούν αυτό ή το άλλο γονίδιο. Γεγονός παραμένει ότι ο γενετικός προκαθορισμός αποτελεί μια πολύ βολική ιδεολογία για όσους αναζητούν «επιστημονικό» άλλοθι σε πολιτικές κοινωνικού Δαρβινισμού. Αν ο καθένας μας είναι απλώς «το σύνολο των γονιδίων του», τότε οι ισχυροί είναι ισχυροί επειδή είναι προικισμένοι και οι αδύνατοι είναι αδύνατοι γιατί είναι «φύσει» μειονεκτικοί. Οποιαδήποτε έκκληση για μια νέα κοινωνική τάξη πραγμάτων στον κόσμο, όσο ηθικά δικαιολογημένη κι αν ακούγεται, φαντάζει μάταιη. Ακόμη κι ένας ανθρωπιστής, Βρετανός βιολόγος, όπως ο πρώτος διευθυντής της UNESCO Τζούλιαν Χάξλεϊ, κατέληξε να υποστηρίζει: «Για να έχουμε αποφασιστική πρόοδο ως προς την αποτελεσματικότητα των εθνών και του κόσμου, δεν θα ’πρεπε να στηριζόμαστε σε τυχαία μέτρα εναντίον των πολιτικών και κοινωνικών συμπτωμάτων, ούτε σε αυτοσχεδιασμούς παγκόσμιας πολιτικής, ούτε καν στη βελτίωση του εκπαιδευτικού συστήματος. Ολο και περισσότερο πρέπει να ασχολούμαστε με τη βελτίωση της γενετικής ποιότητας των διανοητικών και φυσικών προσόντων του ανθρώπου». Αλλη μια φορά, η τεχνοκρατική ουτοπία εμφανίζεται ως υποκατάστατο της αναζήτησης πολιτικών λύσεων σε κοινωνικά προβλήματα. Info *Τζέρεμι Ρίφκιν, «Ο αιώνας της βιοτεχνολογίας», Α. Α. Λιβάνη, 1998. *Εντουαρντ Γουίλσον, «Κοινωνιοβιολογία, η νέα σύνθεση», Σύναλμα, 2000. *Σταμάτη Αλαχιώτη, «Βιοηθική, αναφορά στους γενετικούς και τεχνολογικούς νεωτερισμούς», Ελληνικά Γράμματα, 2004. *Pierre- Andre Taquieff, «La biblioethique ou le juste milieu», Fayard, 2007. *Ullica Segerstrale, «Defenders of Truth. The Battle for Science in the Sociobiology», Oxford University Press, 2000. Καθημερινή, 10.11.2007